Sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi – iqtisodiyotda tarkibiy o`zgartirishlar dasturlarining amalga oshirilishi natijasidir

Sanoat tarmoqlarini isloh qilish, tarkibiy o`zgartirish va diversifikatsiyalash dasturlarining amalga oshirilishi, moddiy-texnika bazasini mustahkamlanishi, respublika sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishiga zamin yaratdi.

1995 yilda sanoat ishlab chiqarishning hajmi 1990 yilga nisbatan 0,2 foizga kamayganiga qaramay, 2000 yildan boshlab (1990 yilga nisbatan) o`sish 1,2 m., 2005 yilda – 1,8 m., 2010 yilda – 3,0 m. va 2016 yilda esa 4,6 m. oshganini ko`rsatmoqda.

1-rasm

Sanoat ishlab chiqarishning o`sish sur`atlari dinamikasi

Shuni ta`kidlash lozimki, 2016 yilda respublikaning jami sanoat ishlab chiqarilishi hajmi asosan Toshkent shahri (21,0%), Toshkent (15,1%), Navoiy (9,5%), Qashqadaryo (8,6%), Farg`ona (7,2%), Andijon (7,1%) va Samarqand (6,7%) viloyatlari hisobidan shakllangan bo`lib, juda katta bo`lmagan ulushi esa Jizzax (1,8%), Surxondaryo (2,0%) va Xorazm (2,5 %) viloyatlariga to`g`ri kelmoqda.

2-rasm

2016 yilda O`zbekiston Respublikasida jami sanoat ishlab chiqarish hajmida hududlarning ulushi

(jamiga nisbatan foizda)

2016 yilda hududlar kesimida sanoat ishlab chiqarishning aholi jon boshiga hajmi Navoiy viloyatiga (11395 ming so`m), Toshkent shahriga (9761 ming so`m), Toshkent (5998 ming so`m), Sirdaryo (4421 ming so`m) va Qashqadaryo (3151 ming so`m) viloyatlariga to`g`ri keladi. Aholi jon boshiga sanoat ishlab chiqarishning eng past hajmi esa Surxandaryo (903 ming so`m) va Namangan (1323 ming so`m) viloyatlarida kuzatilmoqda.

3-rasm

2016 yilda hududlar kesimida aholi jon boshiga sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish

(ming so`m)

Sanoatning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, xom-ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalarini joriy etish, jahon bozorida yuqori raqobatbardosh bo`lgan ishlab chiqarishlarni manzilli qo`llab-quvvatlanishi, ishlab chiqarishlar tarkibida qayta ishlash sanoatining ulushini oshishiga ko`maklashdi.

Agar 2010 yilda, sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmida qayta ishlash sanoatining ulushi 73,8% bo`lgan bo`lsa, 2016 yilga kelib esa 80,3%ga o`sdi.

4-rasm

Faoliyat turlari bo`yicha sanoat tuzilmasi

(foizda)

Sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmida yuqori qo`shimcha qiymat bilan mahsulot ishlab chiqarish hajmi quyidagi sohalarda o`sdi: oziq-ovqat, tekstil, kimyo, farmatsevtika preparatlari va boshqa sohalarda.

Faqat 2016 yilning o`zida, o`tgan yilga nisbatan mahsulot ishlab chiqarish hajmining o`sishi, qayta ishlash sanoatida – 6,4%ni, shu jumladan, asosiy farmatsevtika mahsulotlari va preparatlar ishlab chiqarish bo`yicha – 40,3%ni, kimyo mahsulotlari, rezina va plastmassa buyumlar – 34,4%ni, boshqa nometall mineral mahsulotlar – 20,9%ni, oziq-ovqat mahsulotlari, ichimliklar, tamaki mahsulotlari – 10,8%ni, to`qimachilik mahsulotlari, kiyim-kechaklar, charm mahsulotlari ishlab chiqarish bo`yicha – 9,0%ni tashkil etdi.

Shu bilan birga, so`nggi yillarda neft-gaz korxonalariga sezilarli miqdorda kapital qo`yilmalar sarflanishiga qaramay, 2016 yilda, gaz qazib chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqarish hajmining o`sishi 2015 yilga nisbatan atigi 2,0%ni tashkil etgan, neft qazib chiqarish bilan shug`ullanuvchi korxonalarda esa ishlab chiqarish hajmlari 3,3%ga pasaygan.

Shuningdek, 2016 yilda, koks va neftni qayta ishlash mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalarida (2015 yilga nisbatan 97,1%), kompyuter, elektron va optik mahsulotlar ishlab chiqarish korxonalarida (78,4%), avtotransport vositalari, treylerlar va yarimpritseplar ishlab chikarish korxonalarida (50,6%), mashinalar va asbob-uskunalarni ta`mirlash va o`rnatish korxonalarida (96,4%) ishlab chiqarish hajmlari pasaygan, metallurgiya sanoatida esa uncha ko`p bo`lmagan o`sish (101,6%) kuzatilgan.

1-jadval

Iqtisodiyot faoliyat turlari bo`yicha sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish

(foizda)

Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlashlar, 2016 yilda sanoat sohasida mehnat unumdorligini o`tgan yilga nisbatan 4,3%ga o`sishini, 2010 yilga taqqoslaganda 1,4 martaga o`sishini ta`minladi.

5-rasm

Sanoatda mehnat unumdorligining o`sishi va yalpi ichki mahsulot energiya sig`imining kamayishi

Energiya sig`imini qisqartirish bo`yicha chora-tadbirlar dasturlarini amalga oshirilishi, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya tejovchi texnologiyalarning joriy etilishi, respublika yalpi ichki mahsulotida energiya sig`imini pasaytirish imkonini berdi. Faqat 2016 yilda yalpi ichki mahsulot energiya sig`imi o`tgan yilga nisbatan 7,4%ga pasaydi va 0,1765 yaIM tne/ming dollarni tashkil qildi.

2016 yilda asosiy vositalar yangilanishining tahlili shuni ko`rsatmoqdaki, sanoat ishlab chiqarish asosiy vositalarining yangilanish koeffitsienti jami sanoat sohasida 19,1 foizni, ulardan qayta ishlash sanoatida 29,4 foizni hamda tog`-kon sanoati va ochiq konlarni ishlashda esa 11,5 foizni tashkil etgan.

Shu bilan birga, sanoat korxonalarining rentabellik darajasi 15,1 foizni tashkil etdi.

6-rasm

2016 yilda iqtisodiy faoliyat turlari bo`yicha sanoat ishlab chiqarish asosiy

vositalarining yangilanish koeffitsienti va sanoat korxonalarining rentabellik darajasi

Mahalliy xom-ashyo resurslari chuqurlashgan darajada qayta ishlanadigan korxonalarda mahsulot ishlab chiqarishning o`sishi, tayyor mahsulot turlarining kengayishi, sanoatning umumiy hajmida iste`mol tovarlarining ulushini ko`payishiga imkon yaratdi. Agar, 2010 yilda sanoat ishlab chiqarishida iste`mol tovarlarining ulushi 35,9%ni tashkil qilgan bo`lsa, 2016 yilda bu ko`rsatkich 43,1%ga yetdi.

1991 yil bilan solishtirganda 2016 yilda iste`mol tovarlari ishlab chiqarish hajmi 10,9 martaga, 2015 yil bilan taqqoslaganda – 6,0%ga o`sgan.

Hududlar kesimida, iste`mol tovarlari ishlab chiqarishning o`sishi Namangan (2015 yilga nisbatan o`sish sur`ati – 122,2%), Jizzax (120,5%) viloyatlarida, Toshkent shahrida (119,4%), Surxondaryo (119,4%), Toshkent (114,5%), Qashqadaryo (112,7%) viloyatlarida kuzatilmoqda.

7-rasm

2016 yilda O`zbekiston Respublikasida jami iste`mol tovarlari ishlab chiqarish hajmida hududlarning ulushi

(jamiga nisbatan foizda)

2016 yilda eng ko`p iste`mol tovarlari Toshkent shahri (respublika umumiy hajmidan 24,2%), Toshkent (13,0%), Andijon (11,0%), Samarqand (10,5%), Farg`ona (6,9%), Buxoro (5,5%) viloyatlaridagi korxonalarda ishlab chiqarilgan.

2016 yilda hududlar kesimida iste`mol tovarlari ishlab chiqarishning aholi jon boshiga hajmi Toshkent shahriga (4857,7ming so`m), Navoiy viloyatiga (2287,2 ming so`m), Toshkent (2222,9 ming so`m), Andijon (1809,5 ming so`m) va Sirdaryo (1762,1 ming so`m) viloyatlariga to`g`ri keladi. Aholi jon boshiga iste`mol tovarlari ishlab chiqarishning eng past hajmi esa Surxandaryo viloyatida (404,3 ming so`m) va Qoraqalpog`iston Respublikasida (603,4 ming so`m) kuzatilmoqda.

8-rasm

2016 yilda hududlar kesimida aholi jon boshiga iste`mol tovarlari ishlab chiqarish

(ming so`m)

9-rasm

Iste`mol tovarlari ishlab chiqarishining o`sish sur`atlari dinamikasi, o`tgan yilga nisbatan

(foizda)

2010 yilga nisbatan iste`mol tovarlari tuzilmasida oziq-ovqat mollari ishlab chiqarish ulushining o`sishi 41,9%dan 2016 yilda 48,5%gacha yetgani kuzatilmoqda.

10-rasm

Iste`mol tovarlari ishlab chiqarishining tuzilmasi

(foizda)

11-rasm

Iste`mol tovarlari ishlab chiqarishining o`zgarishi dinamikasi, o`tgan yilga nisbatan

(foizda)

2. Sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishiga kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ta`siri.

Xususiy tadbirkorlikning rivojlanishini har taraflama qo`llab-quvvatlash va rag`batlantirish, sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirishda kichik biznes sub`ektlari hissasining o`sishida namoyon bo`ldi. Agar 2005 yilda sanoat umumiy hajmida kichik tadbirkorlik mahsulotlarining ulushi 10%ni tashkil etgan bo`lsa, 2016 yilga kelib 45,3%ga yetdi, sanoat mahsulotlarining o`sish sur`ati 2015 yilga nisbatan 116,4%ni tashkil qildi.

Bunda, Toshkent shahri bo`yicha umumiy ishlab chiqarish hajmida kichik biznesning ulushi 71,0%ni (o`sish sur`ati 117,0%), Namangan viloyatida 69,4%ni (124,2%), Samarqand viloyatida 60,1%ni (118,8%), Jizzax viloyatida 59,1%ni (140,0%), Andijon viloyatida 50,4%ni (117,5%) tashkil etdi.

Kichik tadbirkorlik ishlab chiqarishi tuzilmasida eng yuqori ulush qayta ishlash korxonalari mahsulotlariga to`g`ri keladi – umumiy ishlab chiqarish hajmidan 98,0% (2015 yilga nisbatan o`sish sur`ati – 116,3%). Ulardan, oziq-ovqat mahsulotlari, ichimliklar va tamaki mahsulotlarini ishlab chiqarish – 36,4% (o`sish sur`ati 114,2%), to`qimachilik mahsulotlari va kiyim-kechaklar ishlab chiqarish – 23,7% (112,2%), mashina va uskunalarni ishlab chiqarish va ta`mirlash – 9,4% (105,1%), farmatsevtika mahsulotlari va preparatlarni ishlab chiqarish – 8,1% (130,9%).

12-rasm

Kichik tadbirkorlikning sanoatdagi ulushi, umumiy ishlab chiqarish hajmiga nisbatan

(foizda)

Respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi sanoatda nodavlat sektori hissasining o`sishiga imkon yaratdi. Agar, 1990 yilda sanoatda nodavlat sektori korxonalari hissasi umumiy ishlab chiqarish hajmida 9,9%ni tashkil qilgan bo`lsa, 2000 yilda – 63,9%ni tashkil qildi, 2016 yilga kelib esa 93,8%ga yetdi.

13-rasm

Mulkchilik shakli bo`yicha sanoat shilab chiqarishning tuzilmasi

(foizda)

2016 yilda hududiy korxonalar (ustav jamg`armasida davlat ulushi ustunlik qiladigan korxonalarsiz) tomonidan 64136,8 mlrd so`mlik mahsulot ishlab chiqarilib (umumiy ishlab chiqarish hajmidan 57,3%), 2015 yil ko`rsatkichlaridan 13,5%ga oshdi.

Mazkur korxonalar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish tuzilmasida eng ko`p ulush Toshkent shahri (mahalliy korxonalar umumiy ishlab chiqarish hajmidan 31,1%), Toshkent (13,3%), Samarqand (9%), Farg`ona (7,6%), Andijon (7,3%) viloyatlari korxonalariga to`g`ri keladi.

Eng yuqori o`sish sur`atlari Jizzax (136,3%), Sirdaryo (125,7%), Namangan (119,5%) viloyatlari va Toshkent shahri (116,4%) korxonalarida kuzatildi.

3. Tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturini amalga oshirish – sanoat ishlab chiqarishi hajmlari o`sishining omillaridan biridir

Tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish hajmlarining o`sishi bo`yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi, korxonalarning ishlab chiqarish faoliyati uchun zarur bo`lgan sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishni o`sishining va import tovarlari qisqarishining omillaridan biri hisoblanadi.

14-rasm

Tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturining asosiy ko`rsatkichlari

Mahalliylashtirish dasturi doirasida ishlab chiqarilgan mahalliylashgan mahsulotlar ulushi, 2003 yilgi sanoat umumiy hajmidagi 2,8%dan 2016 yilda 5,5%ga oshdi, Mahalliylashtirish dasturiga kiritilgan korxonalar soni 2003 yildagi 74 tadan 2016 yilda 318 tagacha o`sdi.

15-rasm

Sanoat mahsulotlari umumiy hajmida mahalliylashgan mahsulotlar ulushining o`zgarishi

(foizda)

2016 yilda Mahalliylashtirish dasturiga kiritilgan korxonalarda 695 ta loyiha amalga oshirildi, shu jumladan 380 ta tarmoq loyihalari bo`yicha 4014,6 mlrd so`mlik, 315 ta hududiy loyihalar bo`yicha 2131,2 mlrd so`mlik mahsulotlar ishlab chiqarildi. Bunda, loyihalar bo`yicha mahsulotlarni sotishning umumiy hajmi 2015 yil ko`rsatkichlariga nisbatan 1,5 martaga ortdi.

Shu bilan birga, 2016 yilda Mahalliylashtirish dasturiga kiritilgan 47 ta loyiha bo`yicha ishlab chiqarish boshlanmagan, ulardan 24 tasi – tarmoq va 23 tasi hududiy loyihalar bo`yicha, ishlab chiqarish asbob-uskunalarini ishlab chiqarish bo`yicha loyihalar yetarli emas.

4. Sanoat ishlab chiqarishi rivojlanishini rag`batlantiruvchi omillar

Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash dasturlarini amalga oshirilishi, respublika sanoatining rivojlanishiga imkoniyatlar yaratdi. Shu bilan birga, sanoatning yanada barqaror rivojlanishi uchun quyidagilar zarur:

- ilg`or mahalliy texnologiyalarni ishlab chiqish, zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish hisobiga mahsulotlarnnig raqobatbardoshligini oshirish;

- Tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturini shakllantirish va amalga oshirishda mahalliylashtirish darajasini to`xtatib turuvchi kamchiliklarni bartaraf etish hamda yangi ish o`rinlarini yaratishga to`sqinlik qiluvchi zarur tovarlar, shu jumladan asbob-uskunalar importini qisqartirish;

- kichik biznes sub`ektlarining ishlab chiqarish faoliyatini har taraflama qo`llab-quvvatlash va rag`batlantirish.